Tradycja i kultura ludowa w Słowacji

 

(Dyskusja do Projektu Grundtvig Vecu – Wirtualne Europejskie Centrum Kultury)

                                  Rozwiązanie zadań: Dr fil.Nadia Hrapková

 

Kształcenie na UTW oferuje oprócz innych przedmiotów też etnografię i folklorystykę. W interesie obszernego zdobycia informacji oraz poglądów studentów UTW i rozwiązujących zadań projektu Vecu, zdecydowaliśmy uzyskać wypowiedzi  studentów-seniorów w formie okrągłego stołu (Roundtable). Wybrane zakresy tematów rozciągały się na kulturę ludową w Słowacji, konieczność zachowania tradycji, mechanizm jej przekazania dla młodej generacji, wykorzystanie na ogół efektywnych metod przekazania itd. Na podstawie otrzymanych wypowiedzi i dostępnych źródeł literatury podzieliliśmy  zbadaną problematykę na cztery obszary:

1.      Kultura materialna

2.      Życie społeczne i kultura duchowa

3.      Folklor

4.      Narzecza (język)

Wszyscy uczestnicy byli płci żeńskiej i stwierdzamy, że z grupy 18 studentów, tylko 6 osób chciało nam przekazać swoich wypowiedzi, co oznacza 1/3 tej grupy.

 

Do kultury materialnej zaliczamy tradycyjne formy rolnictwa, architekturę ludową i zamieszkanie, kulturę odzieżową, kształcącą sztukę ludową i kuchnię tradycyjną. Uczestnicy nie ukierunkowanej dyskusji przy okrągłym stole zabrali jedynie stanowisko do tematu kuchnia tradycyjna.

Do życia społecznego i do kultury duchowej  przyporządkowaliśmy treściowo życie rodzinne i społeczne, tradycyjne zwyczaje rodzinne (narodzenie, wesele, pogrzeb) i tradycyjne obyczaje w ciągu roku (w czasie zimy i lata).Do tej tematyki dyskusja bardziej się zbliżyła, odpowiedzi respondentów były obszerniejsze i bardziej konkretne. Okazuje się, że pytania o kulturę duchową i życie społeczne  są im znacznie bliższe i z tego powodu dyskusja na te tematy zostały istotnie bardziej intensywnie potraktowane.

Trzeci obszar zajmuje się tematem Folklor, który zawiera prozaiczne tradycje ludowe (mówcy na wiecach i rodzaje ich sformułowań), pieśni ludowe , muzyka instrumentalna i tradycje taneczne.

Narzecza – zróżnicowane i charakterystyczne dla różnych regionów Słowacji- jako językowe środki wyrazu narodu, są samodzielnym obszarem kultury ludowej.

 

Wypowiedzi uczestników dyskusji były różne a osobiste doświadczenia życiowe  wywierały na nie wpływ.

W zakresie materialnej kultury ludowej wypowiedzi dotknęły jedynie marginesowo architekturę ludową, głównie wypowiadali się w temacie kuchni tradycyjnej. Mówiliśmy o tradycjach chleba, o zużytkowaniu owoców, o wyżywieniu podczas towarzyskich wydarzeń, jak winobranie, świniobicie , odpust (kiermasz) i wesele.

Obszar kultury duchowej  był w naszej dyskusji najobszerniejszej.>

Pytanie: Czy konieczna jest pielęgnacja naszych tradycji i dlaczego?

Tak. W obrębie rodziny – przekazanie doświadczeń z jednej generacji do następnej jest potrzebne. Przez to, że przystąpiliśmy do UE, człowiek traci swoją tożsamość narodową. Dzięki tradycji i kultury ludowej istnieje możliwość zachowania swojej identyczności. Ludzie współdziałają z przyrodą i dzięki temu  żyją w symbiozie  z nią i wykorzystują to, co niezbędne. N.p. metodę leczenia , gastronomię i  odczuwanie kultury. Świadomość ludności została podtrzymywana przez granie sztuk teatralnych, uczestniczenie w życiu klubowym itd. Dziś przemija to, i dlatego trzeba to  pielęgnować.

Pytanie: Gdzie jest baza dla utrzymywania tradycji?

W pierwszym rzędzie jest to rodzina. W Słowacji tradycje rodzinne są bardzo silne, w rodzinie panuje wspólnota. Zauważalne jest załamanie tradycji i dlatego trzeba przekazać młodszemu pokoleniu n.p. religijne lub kulturalne tradycje ludowe .Tradycje ożywiają i spajają rodzinne życie. Rodzina jest bazą, ale życie społeczne też jest ważne.Tradycje utrzymują również radość w  rodzinie.

Widziałam na wsi  prezentację strojów ludowych, nie tylko świątecznych, ale też roboczych i dziecięcych. Wielką rolę odgrywa tu także znaczenie kierownictwa gmin, miast i wsi oraz zależy od stosunku i uczuciu przedstawicieli zachowania kultury ludowej i mądrości ludowej. Na wsi ludzie bardziej interesują się tradycjami niż w mieście, gdzie tylko mała część populacji wykazuje zainteresowanie nimi.

W Słowacji nie tylko rodzina i gmina zajmują się tradycjami, ale też szkoła. Wyrośliśmy w otoczeniu innym niż nasze dzieci. Rodzice nie mają już dla swoich dzieci tyle czasu , jak to było w przeszłości. Dlatego obowiązkiem szkoły jest przejęcie tego zadania. Niestety dziś załatwia się wszystko na bazie komercyjnej. Duże znaczenie przypisuje się też kościołowi i przynależnym parafiom. Dzieci uczą się tu nie tylko pieśni religijnych, ale też ludowych.

Pytanie : Kto jest nosicielem tradycji?

Przez zmiany rozwoju , jakie nastąpiły w społeczeństwie zmienił się tradycyjny wzór ojca i matki. Dziś w  wielu rodzinach brakuje często obraz przewodni ojca i przekazanie tradycji zmieniło nosiciela, funkcję tą przejęła matka. Bardzo ważne jest, by od małego poświęcić dzieciom czasu na wychowanie w duchu naszych tradycji. Niestety, postępu nie możemy zastopować. Ale tradycje można dalej pielęgnować za pomocą książek, jak np. monografie –historie ludzkie – naszych seniorów, które swoje przeżycia opracowywały.

Pytanie: Jakie tradycje kulturowe Pan/i zna?

Uświęcenie chleba  lub ciasta istnieje do dziś w Liptovie (w rejonie Tatr i wschodniej Słowacji). Z okazji Wielkiej Nocy  uświęca się też ciasto i potrawy w koszyku.

Podczas pogrzebu śpiewały kobiety żałobne  przy zmarłym. Dziś już nie jest to zwyczajowy obrzęd. Wiązało się to tym, że ludzie we wsi znali się. Obrzęd ten zanika też dlatego, że  w przeszłości zmarli zostali w domu wystawieni na marach. Obecnie zaś są w kaplicy żałobnej, gdzie ludzie uczestniczą w nabożeństwie. Dawniej śpiewało się przy zmarłym, teraz tylko podczas rytuałów pogrzebowych

Swaty praktykuje się dziś głównie na wsi i tu widać wyraźnie różnicę między wsią a miastem. W mieście życie jest zróżnicowane, ludzie żyją bez legalizacji stosunków małżeńskich. Jeżeli się szło na swaty, to jechało się do rodziców panny młodej. Dziś jest ważne, z jakiej rodziny pochodzą młodzi ludzie. Dawniej świeżo poślubionym podarki przynosiło się  jeszcze przed weselem, n.p. w piątek a uroczystości weselne  trwały do 3-ch dni. Teraz przynosi się prezenty wprost na wesele. Niektóre zwyczaje wyglądają prawie brutalnie, jak np. rozbicie talerzy (na progu domu przyp. tłum.)a następnie  zamiatanie skorup.

Pytanie: W jaki sposób powinno się zagwarantować przekazanie tradycji?

Powinno się prezentować wymienione publikacje książkowe, organizować wieczory dyskusyjne i dokonać osobiste wizyty w szkołach. Zbiór opowiadań naszych seniorów, który podarowaliśmy uczniom szkół średnich jest próbą demonstracji przekazania informacji kulturowych. W pewnej mierze oczekujemy, by wydawnictwo to mogło młodych ludzi choć częściowo motywować. Wykazaliśmy, że dzieci zaznajomione z obrzędami, domagają się ich, w  razie braku tychże w rodzinie i w życiu. Dobrym przykładem tego, są np. festiwale folklorystyczne i śpiewanie pieśni ludowych. Przy tym ważne jest zachęcanie bez przymusu. Czasami zaczęto u dzieci kołysankami.

Jeżeli dzieci urodziły się w rodzinie muzykalnej , to  mają  predyspozycje do muzyki. Należy je rozwijać już w wczesnym wieku. Małe dzieci wykazują zainteresowanie, w wieku dojrzewania zainteresowanie znika, ale wraca u dorosłych.

Znaczącą  rolę  dla zachowania tradycji  odgrywają domy kultury  i miejscowe muzea. Jednak nie są one dostatecznie rozpropagowane i zareklamowane. Te instytucje kulturalne potrzebują wsparcia i podnoszenia ich wartości. Duży udział w przekazywaniu tradycji mają  prości ludzie wiejscy , gdyż są nosicielami kulturowych tradycji i informacji.

Pytanie: Życie Słowaków zagranicą i tradycje?

Nasze dzieci uświadamiają sobie – zwłaszcza zagranicą – jaką piękną przyrodę i tradycje mamy. Właśnie tam odczuwają brak wartości kulturowych. Nasi młodzi ludzie są mocno związani ze Słowacją            i w razie wyjazdu za granicę do pracy, w większości wypadków wracają do Słowacji. Słowacy zagranicą spotykają się regularnie i organizują programy kulturalne, w których przedstawiają nasze tradycje. Te spotkania naszych rodaków za granicą  przypominają im ojczyznę, i to co im tam brakuje. Niektórzy  załatwili sobie stroje ludowe, które ubierają przy różnych wydarzeniach i spotkaniach. Zagraniczni Słowacy często posługują się ładniejszym językiem, niż my tutejsi Słowacy. Wielu z nich odwiedza nasze festiwale folklorystyczne tu w Słowacji, by przeżywać nasz folklor. Respondenci są zdania, że wschodni Słowacy najbardziej trzymają się razem.

Pytanie: Co zaliczamy do tradycji?                                                                        

Architektura ludowa – jak już  przy wyżej wymienionych obszarach tematycznych wspominaliśmy  - ma wielkie znaczenie. Niestety, niektóre budynki, jak np. magazyny zbożowe na wsi niszczeją . Utraciły one swoje znaczenie, i nikt ich nie utrzymuje.

Werbalna kultura i literatura  mają również swoje znaczenie. Nawet gdy dzieciom podarujemy publikacje, to problemem jest ich brak chęci do czytania., bo wolą siedzieć przed komputerem. Ważne jest, by posiadać większą ilość pieśni ludowych , ponieważ bez nich uroczystości rodzinne nie mają potrzebne znaczenie.

Pożywienie – szczególnie obcokrajowcy  - turyści  interesują się naszą tradycyjną kuchnią Dalsze wydarzenia:

Chrzest  Podczas spotkania i uczty ustala się porządek miejsc przy stole, wg stanowiska w rodzinie oraz  określa się menu.

Winobranie i kiermasze odbywają się na wsi i w niektórych dzielnicach miasta, w dniu imienin patrona dzielnicy, a kiermasz przy kościele w mieście lub na wsi.

Zapusty, postawienie drzewka majowego (?)dla dziewcząt, jest do dziś lokalną tradycją.

Dożynki istnieją do dziś , jednak w zmienionej formie. Niedawno jeszcze urządziło się  uroczystości przy zakończeniu zbierania plonów. Dzisiaj jest to część folkloru scenicznego w różnych zespołach folklorystycznych

Świniobicie – dawnej rodzina swoje produkty rozdzieliła we wsi i przez to mieli zagwarantowany zapas świeżego mięsa, później w ramach rewanżu otrzymali to z powrotem. Dziś ten zwyczaj praktykuje się jedynie w najbliższej rodzinie. Wieczorna uczta  świniobicia też już nie jest tak obfita jak kiedyś.                                                                             

Darcie piór gęsich, było towarzysko-roboczym wydarzeniem, podczas którego wszystkie plotki i historyjki były na tapecie.

Obyczaje wiejskie, jak zbieranie owoców i gotowanie marmolady nazywało się też zbieranie pieśni. Z owoców wyrobiło się różne destylaty, po spożyciu  których ludzie  chętnie śpiewali.

Dziś mamy nowe tradycje – dzień kapusty  - festiwal kapusty w Zahorie (zachodnia Słowacja) , gdy jesienią zakwasza się kapustę w beczkach.

Kultura sakralna: Trzej królowie i  kolędnicy. Tradycja  kolęd staje się u dzieci miastowych coraz bardziej lubiana. Przychodzą do domów i śpiewają kolędy, za co potem otrzymują datki pieniężne. Są one przeznaczone na cele charytatywne. Poza tym znające się dzieci z wieżowców zespalają się.

 

Propozycje seniorów:

·        Do planów lekcyjnych wszystkich klas szkół średnich –nie tylko w wybranych klasach jak to dziś ma miejsce – włączyć przedmiot ,,etniczno-kulturowe tradycje w Słowacji”.

·        Metodykę i materiały studyjne przekazać w sposób zabawowy, by trafiły do świadomości następnych generacji.

·        Zbiór ,,Rozmyślania i wspomnienia seniorów” wstawić do internetu, by ludzie mieli możliwość zapoznania się z jego treścią. Byłaby to motywacja, by pielęgnować regionalne tradycje kulturowe, i rozwijać je dla przyszłych pokoleń.

 

 

Tłumaczyła z j. niemieckiego

(Oryginał po słowacku)

 

 

Urszula Mierzejewska

10.09.2009r.